راز «چاه شدادی» در معدن فیروزه نیشابور | نخستین بازخوانی یک گزارش دست‌اول از ۱۳۰ سال پیش
نخستین بازخوانی یک گزارش دست‌اول پس از ۱۳۰ سال که به قلم عبدا... قاجار، عکاس‌باشی مخصوص ناصرالدین‌شاه، نوشته شده است.
جواد نوائیان رودسری | شهرآرانیوز؛ بالاخره انتظار‌ها برای انتشار بخش دیگری از تصاویر آلبوم‌های کاخ‌موزه گلستان به پایان رسید و تعداد دیگری از آنها، به‌صورت غیر‌رسمی، در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفتند. انصاف باید داد که آنچه در این مجموعه مشاهده می‌شود، مانند مجموعه نخست هیجان‌انگیز و مشحون از نکات جذاب و نغز نیست، به‌ویژه تصاویر دوره مظفرالدین‌شاه که از نظر اطلاعات موجود در حاشیه عکس، ابدا به نمونه‌های عصر ناصری شباهت ندارد و نسبت به آنها، در جایگاه پایین‌تری قرار دارد؛ با‌این‌حال، ارزش فوق‌العاده محتوای انتشار‌یافته، کم‌توقعی به‌وجود‌آمده را تا حدی جبران می‌کند و وجود برخی مجموعه‌های عصر ناصرالدین‌شاه با حاشیه‌نگاری‌های بسیار ارزشمند افرادی نظیر عبدا... قاجار، دریچه‌ای جدید را به سوی پژوهشگران و علاقه‌مندان به مطالعه در تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایرانِ دوره قاجار باز می‌کند.
در میان این مجموعه، گاه به تصاویری بر می‌خوریم که نه‌فقط از زاویه بازبینی چشم‌انداز‌های قدیمی و احیانا از‌بین‌رفته ایران حائز اهمیت بالا هستند، بلکه به‌دلیل اطلاعات ذی‌قیمتی که در حاشیه آنها ثبت شده است، می‌توانند به‌سان یک سند و گزارش دست‌اول مورد‌توجه و بررسی قرار گیرند. تصویری که در این نوشتار مورد‌مطالعه قرار خواهیم داد، یکی از مهم‌ترین تصاویر موجود در مجموعه جدید است که در آلبوم شماره ۲۹۱ نگهداری می‌شود؛ تصویری ویژه با اطلاعاتی خاص از معدن فیروزه نیشابور.
متن کامل گزارش «عبدا... قاجار» در حاشیه عکس
متن بالای عکس
«معادن فیروزه نیشابور بر دو قسم است؛ یکی کوهی و دیگری خاکی. کوهی در رگ سنگ است و موافق ذیل عمل می‌کنند؛ رگ سنگ را گرفته با کمال صعوبت [سختی]پیش می‌روند. بسا رگه‌هاست که سال‌های دراز تمام نشده است؛ به این معنی که پس از میزانی که رفته‌اند، شعبات مختلف پیدا شده، همان شعبات را گرفته و می‌روند.
آنچه خانه‌زاد [عبدا... قاجار]با کمال صعوبت سیر نمود، از این قرار است: از معادن بزرگ که کار می‌کنند، یکی غار رئیس است؛ سی‌و‌هفت ذرع عمق داشت (هر ذرع ۱۰۴ سانتی‌متر/ عمق غار: ۴۸/۳۸ متر). شصت عمله و ۹ دیلم‌چی در آن کار می‌کرد. یک پیشکار دارد که ضابط‌باشی می‌نامند. سه دیلم‌چی، هر دیلم‌چی سه عمله که سنگ می‌شکنند [زیر دست دارند]و دو ضابط رئیس بر اینهاست. مزد عمله‌جات معدن، دیلم‌چی ۳ هزار [دینار](معادل سه قِران)، [کارگر]چکش‌زن ۳ هزار [دینار](معادل سه قِران)، ضابط ۲ هزار [دینار](معادل دو قِران) و اطفال ۱۰ شاهی (معادل نیم‌قِران) [پرداخت می‌شود.
شیوه کار به این صورت است که]سه نفر که سنگ می‌شکنند یک ضابط و دو نفر پس‌مانده‌چی [و]هر چند نفر دیلم‌چی که در چاه هستند، ابتدا مشغول به سوراخ کردن سنگ می‌شوند و پس از سوراخ کردن، باروت ریخته تا هر نقطه که می‌خواهند نقب (تونل، مجرا) بار و طی ممتد می‌نمایند و پس از مخفی شدن عمله‌جات، آتش می‌دهند. [بعد از انفجار]آنچه فیروزه‌ای که زحمت شکستن ندارد، پس‌مانده‌چی‌ها در کیسه ریخته، پس از اتمام کار تسلیم ضابط کل می‌کنند.
آنچه سنگی که باید چکش بخورد در سبد ریخته، با چرخ بالا می‌کشند و در بیرون چاه چکش زده، آنچه از میان سنگ‌ها بیرون می‌آید، درون کوزه‌ای می‌ریزند. سنگ‌های خُردی که به خارج ریخته می‌شوند، جمعی که مواظب‌اند بار الاغ کرده و به نقطه‌ای که معروف به ده فیروزه است و یک میدان اسب مسافت دارد، می‌برند. اطفال چندی در آنجا ریگ فیروزه را تَل کرده و به واسطه رطوبت دادن، فیروزه‌های قابل‌کار را مکشوف نموده، شاخ‌های بز در میان تَل زده و نصفش را آب می‌کنند و هر چه فیروزه به دست می‌آید، میان شاخ می‌ریزند و این فیروزه‌ها به جهت سر قلیان و ... به کار می‌روند.»
برای نمایش بزرگتر روی عکس کلیک کنید
متن پایین عکس
«غار اردلانی که مواجه غرب است و از تمامی معادن قدیمی‌تر خود خانه‌زاد با کمال صعوبت داخل شده و با کمال دقت سیر نموده، پس از بیست، سی ذرع (بیست، سی متر) که پایین رفتیم، سه میل (واحد چاه) چاه که از برای روشنایی بود، دیده شد. از حفر این سه چاه معلوم می‌شود که [پیشینیان]چقدر آلات مفید و خوب داشته‌اند.
معلوم است که حفر معدن [با]آهن که فیروزه در او تکوین می‌شود، چقدر اشکال دارد [دشوار است]. از قرار معروف این چاه [نورگیر]را چاه شدادی می‌گویند. از این چاه گذشتیم. راه کم‌وسعتی که به‌مرور تنگ‌تر می‌شد، اغلب با سینه و دست می‌رفتیم. همه‌جا در رگ فیروزه ممتد شده است. بعضی جا‌ها سه ذرع از چاه پایین می‌رفتیم و بعضی جا‌ها سه‌چهار ذرع بالا می‌رفتیم. همه‌جا صدای دیلم و عمله می‌آمد.
تا رسیدیم به فضای وسیعی که ۹ ذرع طول و چهار ذرع عرض داشت. (فضایی به مساحت تقریبی ۳۷ متر‌مربع) در آنجا چهار دیلم‌چی کار می‌کردند و چراغشان از روغن کنجد بود. ورود خانه‌زاد در آنجا خیلی اسباب حیرت عمله‌جات شد. از قراری که عنوان کردند، [تا کنون]هیچ‌کس چنین حرکت متهورانه‌ای نکرده بود، اما خانه‌زاد به ملاحظه تحقیق کامل و راپورت صحیح در چاه داخل شد.»
کوتاه درباره پیشینه معدن فیروزه
نمی‌خواهم با نوشتن درباره تاریخ معدن باستانی فیروزه نیشابور، کار نوشتار را به اطاله کلام بکشانم، اما، چون قرار است اطلاعات موجود درباره این معدن بسیار قدیمی را برای نخستین‌بار پس از ۱۳۰ سال بازخوانی کنم، ناچارم اندکی درباره آن بگویم. معدن مورد بحث ما، نه‌فقط قدیمی‌ترین معدن فیروزه دنیاست، بلکه آن را به‌عنوان بزرگ‌ترین معدن این سنگ قیمتی نیز می‌شناسند.
برخی معتقدند که معدن فیروزه نیشابور را باید یکی از قدیمی‌ترین معادن جهان محسوب کنیم که همچنان فعال است. گزارش‌های متعددی، دست‌کم از قرن چهارم هجری قمری به این‌سو، در متون تاریخی و جغرافیایی به چشم می‌خورند که بر این قدمت صحه می‌گذارند. اصطخری (درگذشته ۳۴۶ قمری) در «مسالک و ممالک» می‌نویسد که «در کوه‌های نشابور و توس کانِ [معدن]پیروزه [فیروزه]باشد».
ابن‌حوقل (درگذشته ۳۶۸ قمری) در «صورةالارض» آورده است که «[در توس و نیشابور]معادن دیگر از قبیل مس و آهن و نقره و فیروزه قرار دارد» و نویسنده ناشناس کتاب ارجمند «حدودالعالم» که آن را در سال ۳۷۲ هجری قمری به رشته تحریر درآورد، تأکید دارد که «اندر کوه‌های وی (بلوک توس) معدن پیروزه است». چنین تأکید و شهرتی نشان می‌دهد که معدن فیروزه نیشابور، از مدت‌ها قبل کشف شده بوده است و افراد و حکومت‌های گوناگون به کار استخراج این سنگ زیبا و قیمتی اشتغال داشته‌اند.
ویژگی‌های عکس
برگردیم به عکس موجود در آلبوم شماره ۲۹۱ کاخ‌موزه گلستان؛ تصویری مربوط به سال ۱۳۱۲ هجری قمری (۱۲۷۳ خورشیدی) که توسط عبدا... قاجار گرفته شده است. در این عکس، گروهی از کارگران معدن، مقابل ورودی غاری نشسته و به شکستن سنگ فیروزه مشغول‌اند. عبدا... قاجار که عکاس مخصوص دربار ناصرالدین‌شاه بود، در توضیح عکس می‌نویسد: «کروپ [گروه]عمله‌جات که مشغول شکستن سنگ فیروزه هستند در غار رئیس که خودِ حکومت کار می‌کند».
با‌این حال، توضیحی که عبدا... قاجار به حاشیه عکس اضافه کرده است بیشتر از این حرف‌هاست و نشان می‌دهد که مأموریت او صرفا تهیه عکس از معدن فیروزه برای شاه قاجار نبوده است. وی در بخشی از حاشیه‌نویسی‌اش تأکید می‌کند: «خانه‌زاد به ملاحظه تحقیق کامل و راپورت در چاه داخل شد» که معلوم می‌شود مأموریت وی تهیه گزارشی تصویری و نسبتا کامل و جامع از فعالیت معدن بوده. گزارش عبدا... قاجار که با خطی خوانا در حاشیه عکس نوشته و در اختیار ناصرالدین‌شاه قرار داده شده است، شامل مجموعه‌ای از اطلاعات بسیار ذی‌قیمت، دست‌اول و حاصل مشاهدات میدانی است.
این اطلاعات شامل مواردی همچون شیوه‌های چال‌زنی و آتش‌باری در معادن ۱۳۰ سال قبل، ساختار‌های سازمانی و اداری معادن در آن دوره، شیوه‌های استخراج و حمل‌و‌نقل و اطلاعات مربوط به نام و موقعیت‌های اکتشافی در معدن فیروزه نیشابور می‌شود که برخی از آنها امروزه، طی توسعه استخراج معدن از میان رفته است و دیگر در دسترس نیست. گزارش عبدا... قاجار درباره حمل سنگ‌ها به روستای فیروزه در نزدیکی معدن و سپس استفاده از «شاخ بز» برای استخراج سنگ‌های ریز و نیز استفاده از روغن کنجد برای روشن کردن چراغ‌های روغنی معدن در نوع خود کم‌نظیر است.
وی به فعالیت‌های پیشینیان و عظمت کار آنها در استخراج معدن از طریق حفر چاه‌های عمیق در سنگ‌ها و کشف رگه‌های معدنی هم اشاره می‌کند که نشان‌دهنده باریک‌بینی و تبحر وی در گزارش‌نویسی است. بعد از این مقدمه مطول، بد نیست که به اصل گزارش وی هم نگاهی بیندازیم و برای نخستین‌بار، پس از ۱۳۰ سال، آن را در اختیار علاقه‌مندان بگذاریم. برای ساده‌تر شدن خوانش متن، برخی واژه‌ها به رسم‌الخط امروز نگاشته و از نشانه‌های نگارشی استفاده شده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
